Toen Coen Simon scheidde van de moeder van zijn kinderen, viel zijn wereld in brokstukken uiteen. Tegelijk voelde hij zich herboren en zelfs gelukkig: 'Een mens valt niet samen met zijn lot, maar kan opnieuw beginnen, ontdekte ik.' Maar al gauw maakte het enthousiasme over zijn nieuwe leven plaats voor schaamte over het zelfingenomen enthousiasme dat hij in zijn oude leven aan de dag had gelegd, waarna er iets knapte en hij enthousiasme als zodanig begon te wantrouwen.

Het is een klassiek bekeringsverhaal - Saulus die Paulus wordt op de weg naar Damascus -, inclusief het bijbehorende diepe inzicht dat als een bliksem neerslaat: 'Ineens wist ik wat ik gewaarwerd als ik op de radio en de televisie en in het dagelijks leven het ene enthousiaste verhaal na het andere hoorde: in plaats van bevlogenheid zag ik stuurloosheid.' Inclusief ook het nadrukkelijke ik-perspectief en de overtuiging van de wetende, plus de eerder stellige dan argumenterende schrijftrant die daarbij past.

Er zijn genoeg redenen om niet onverdeeld enthousiast te zijn over Simons Pleidooi tegen enthousiasme. De voornaamste is misschien wel dat het allemaal minder origineel is dan het zich voordoet. Wantrouwen tegenover grote bevlogenheid is zo oud als de mensheid, de filosofiegeschiedenis barst van de sceptici en ook in de literatuur verzetten tal van schrijvers (denk bijvoorbeeld aan Hermann Broch en Milan Kundera) zich tegen de kitsch van de lyrische mens die alleen zichzelf en zijn eigen waarheid ziet en zich daardoor laat ontroeren. Coen Simon zoekt nauwelijks aansluiting bij al die grote voorgangers, wat de indruk versterkt dat hij misschien toch iets te enthousiast is over zijn eigen bekering.

Hij wordt daarbij ook niet echt geholpen door zijn schrijfwijze. Die is vlot en luchtig, maar vaak ook erg impressionistisch. 'Het verwijt van fact-free politics komt als een boemerang terug in het betoog van de enthousiaste factchecker die de wereld wil veranderen, want het ware menselijke handelen vertrekt altijd uit onwetendheid. En dus, willen we iets nieuws beginnen, willen we een andere omgang met onze planeet, dan worden we met onze eigen noodzakelijke feitenloosheid onderuitgehaald.' Wie het begrijpt mag het zeggen.

Toch zijn er ook redenen om wel enthousiast te zijn over Simons essay. Ten eerste het feit dát het er is: te midden van al het narcistisch-bevlogen Twitter-getjilp is elk pleidooi voor meer terughoudendheid bijzonder welkom. Maar vooral ook, in het verlengde daarvan: wat Simon van zijn illustere sceptische voorgangers onderscheidt, is nu juist het feit dat hij schrijft in en over het Twitter-tijdperk. Een pleidooi tegen enthousiasme mag als zodanig niet origineel zijn, het is wel urgenter dan ooit, en Simons diagnose biedt genoeg stof tot nadenken.

Is de opgewondenheid van onze tijd iets nieuws, of is er alleen sprake van schaalvergroting door de opkomst van internet en sociale media? Simon vermoedt het eerste en verklaart het hedendaagse enthousiasme uit de stuurloosheid waaraan 'wij' (wie dat zijn maakt hij niet echt duidelijk, vallen moslimfundalisten er ook onder?) lijden door het wegvallen van de autoriteiten die vroeger richting gaven aan ons leven: er heeft een nivellering van meningen plaatsgevonden, waardoor zelfs complottheorieën eenvoudig ingang kunnen vinden.

Het klinkt overtuigend, maar je kunt je afvragen of het wel zo makkelijk ligt. Zou er niet eerder sprake zijn van een nivellering van uitdrukkingsmogelijkheden, waardoor 'elke gek' een publiek kan krijgen - met stuurloosheid als gevolg, en dus niet als oorzaak? De Volkskrant berichtte laatst over een groot onderzoek waaruit zou blijken dat de meeste mensen heus wel weten dat de complottheorieën die ze verspreiden niet waar zijn: leugens zijn een machtsmiddel. Sterker nog, er is geen enkele garantie dat woorden ooit de waarheid spreken. Plato wilde de dichters niet voor niets weren uit zijn ideale staat.

Maar of dat geruststellender is?

***

De Bezige Bij; 92 pagina's; € 11,99.

Verberg tekst

Het nieuws van de nakende scheiding van hun ouders veroorzaakte bij de kinderen van Coen Simon en zijn vrouw mateloos veel verdriet. Zo veel verdriet dat Simon er zelf van schrok en het probeerde te stelpen met rooskleurige toekomstverhalen. Natuurlijk zou hun leven anders worden, maar zou het daarom ook meteen slechter zijn? Misschien werden ze wel allemaal gelukkiger van dit nieuwe begin? Naast het stapelbed van zijn dochter staand slaagde hij er zelfs in haar laatste traantjes te laten verdwijnen in een glimlach. En hij ging ook zelf in zijn enthousiaste verhaal geloven, tot de realiteit hem weer met beide voeten op de grond dwong. Enthousiasme mag dan misschien een leidraad zijn in onze maatschappij – en de emotie die je hele dagen op tv ziet –, besefte hij, veel heb je er in feite niet aan, want ‘als enthousiasme de grote zingever is in het leven, dan wordt stuurloosheid ons kompas’.

Coen Simon, auteur van publieksfilosofieboeken als Oordeel zelf en Filosoferen is makkelijker als je denkt brengt in Pleidooi tegen enthousiasme precies wat de titel belooft: een betoog dat het hedendaagse enthousiasme ontmaskert als hol en als het perfecte antwoord op onze verwarrende tijd. Simon duidt waar het schoentje wringt aan de hand van twee films: in het uit 1998 daterende The Truman Show zag de kijker nog precies het verschil tussen de nepwereld waarin Truman figureerde en de realiteit erbuiten, in het twintig jaar later uitgebrachte Vox Lux is alles gewoon nep en kan hoofdpersonage Celeste enthousiast schreeuwen: ‘Ik geloofde in God en nu nog alleen in mezelf.’

Pleidooi tegen enthousiasme is een bijzonder gecondenseerd boek waarin geen woord of voorbeeld te veel staat en heel veel ideeën en denkers met elkaar in verband worden gebracht. En het brengt een waarschuwing voor onze tijd. Geestdrift durft nogal eens om te slaan in drift, schrijft Simon, waarbij mensen opperen dat het hele systeem op de schop moet. Waar dat toe kan leiden, hebben we in het verleden al meermaals gezien. En dus pleit hij voor nuchterheid, zoeken naar overeenkomsten en sociale evolutie in plaats van revolutie.

****

De Bezige Bij, 96 blz., € 11,99.

Verberg tekst

'Mensen kopen niet wat je doet, ze kopen waarom je het doet'. Die zin vormt het motto van een vaak bekeken TEDtalk op YouTube en lijkt daarnaast ook filosoof Coen Simon bijzonder op de zenuwen te werken. Dit 'Pleidooi tegen enthousiasme' is een aanklacht tegen ongebreideld, kritiekloos enthousiasme dat ons achter om-het-even-welk idee aan doet huppelen, zolang de dans maar op een inspirerende wijze werd ingezet. Het einde van de grote verhalen werd al een hele tijd geleden ingeluid, maar het verlangen is niet weg. Daarom nemen we dan maar genoegen met bijna-grote verhalen die, zolang we in onze bubbel blijven, weer zin aan het bestaan geven. De waarheid wordt een kwestie van smaak. Enthousiasme polariseert: wie vraagtekens plaatst en onderzoek eist, wordt een nestbevuiler. Enthousiasme verdraagt geen partypoopers. Dit essay doet deugd: het mag sereen en grondig en de sfeerverlichting hoeft niet aan. Oef! Dit gezegd zijnde: dacht u even een kritische noot te kunnen plaatsen bij de aanpak van Greta Thunberg? Prikkelend essay over post-truth en de gevolgen daarvan. Met bronnenlijst. Verberg tekst

Stelling van dit boek

Om zich heen signaleert Coen Simon een epidemie van 'enthousiasme': "Of het nu een minister is die maatregelen aankondigt voor de misstanden in de zorg, een wetenschapsjournalist die de werking van een totale zonsverduistering uitlegt of een activist die dieren bijvoert in de Oostvaardersplassen, iedereen blijkt de kortademige taal van het enthousiasme te spreken."

Pathos (emotie) is leidend geworden in de retoriek, ten koste van logos (logisch redeneren) en ethos (gezag). En Simon krijgt er de kriebels van. Is het een teken van de tijd dat we ons niet meer door de waarheid laten overtuigen, maar door het al dan niet geveinsde enthousiasme van de boodschapper?

'Enthousiasme' betekent 'als door een god bewogen worden'. Welke god beweegt ons in een nihilistisch tijdperk waarin het individu maatgevend is? Is dit sappige nieuwe 'enthousiasme' niet eerder een teken van stuurloosheid dan van begeestering?

Waar enthousiasme leidend is, wordt de waarheid een kwestie van smaak, observeert Simon. Geen enkele gezaghebbende stem heeft nog het laatste woord, iedereen mag geloven wat hij wil.

Opvallende passage

Simon hekelt "het enthousiasme van diegenen die beweren dat ondanks alles de meeste mensen deugen, of van hen die gewoonweg hopen op een vreedzame en harmonieuze toekomst. In zulk risicoloos en richtingloos sentiment zou Kant niets anders hebben gezien dan 'een meelevende smart die zich niet wil laten troosten'."

In het verlengde daarvan bekritiseert Simon ook het klimaatactivisme van Greta Thunberg. De 17-jarige Zweedse gebruikt volgens Simon de wetenschap op hoogst onwetenschappelijke wijze. Wetenschappelijke consensus van 97 procent over de opwarming van de aarde is aanzienlijk, erkent Simon, maar volgens het falsificatiecriterium van Karl Popper kan een wetenschappelijke waarheid nooit claimen in alle toekomstscenario's waar te blijven. Je kan zo'n consensus dus niet als retorisch wapen inzetten, dan wordt het een totalitaire boodschap ('Wie tegen mij is, is tegen de wetenschap').

Redenen om dit boek niet te lezen

"Noem mij niet cynisch", eist Simon van de lezer. "Ik zou cynisch zijn als ik niet in verandering zou geloven." Toch zit er wel degelijk cynisme vervat in zijn vergelijking van Thunbergs klimaatboodschap met de swish, een onbenullig dansje waarmee een 15-jarige jongen in korte tijd viraal ging op YouTube. Natuurlijk valt niet te bewijzen dat Thunbergs klimaatspijbelaars volgend jaar nog steeds kaarsrecht overeind staan met hun spandoeken, maar ook niet dat ze tegen die tijd geheid op een volgende internethype meeliften, zoals Simon hier suggereert.

Wat is dan de verandering waar Simon in gelooft? Die staat dicht bij Poppers anti-utopische filosofie. Volgens Popper vergt maatschappelijke verandering vooral geduld, kritische tussentijdse evaluatie en aanpassing. Simon vindt dat volwassenen Thunberg moeten helpen om haar enthousiasme om te zetten in realisme - daar is ze meer bij gebaat dan bij een kritiekloze omarming van haar idealisme op sociale media.

Pathos mag dan de overhand krijgen in het hedendaagse debat, leunt de 'stapsgewijze sociale technologie' van Popper niet te zwaar op logos om mensen aan te spreken? Hier had Simon dieper op in kunnen gaan.

Reden om dit boek wel te lezen

De waarheden die Simon te berde brengt zijn niet verbluffend, onvoorstelbaar of begeesterend. Zijn essay roept niet op tot enthousiasme. Dat is precies de bedoeling.

Simons kritiek op ons nihilistische tijdsgewricht klinkt wellicht overdreven, een inventaris van tv-rubrieken over 'trending topics' lijkt zijn analyse te bevestigen. Zo zag ik in 'EenVandaag' een viraal filmpje over een 9-jarig gepest jongetje dat zelfmoord wil plegen, gevolgd door beelden van beroemdheden die samen met de kijker een traantje wegpinken om het lot van dit kind. Ten slotte voegde de verslaggever fijntjes toe dat er 'zoals altijd ook complottheorieën' circuleren dat het filmpje misschien in scène is gezet: "We wachten af wat daarvan waar is." Een dergelijk oppervlakkig engagement is het toppunt van cynisme.

De Bezige Bij, 92 blz., € 11,99

***

Verberg tekst